Klasowy impuls sztuki
Igor Stokfiszewski

Sztuka o ambicjach krytycznych, kontrhegemo­nicznych i emancypacyjnych nie ustaje w poszu­kiwaniu impulsów, które pozwoliłyby jej przyczy­nić się do transformacji zbiorowości ku bardziej egalitarnej i sprawiedliwej wspólnocie społecznej. W minionych latach poszukiwania te przybrały dwa kierunki. Pierwszy z nich objawił się jako orientacja sztuki na współdziałanie z niższymi warstwami społecznymi. Drugi – w postaci spo­rów pracowniczych i demokratycznych w obsza­rze kultury. Oba łączy wspólny mianownik – jest nim „uklasowienie” sztuki. To znaczy – dopiero analiza klasowa pozwala odpowiedzieć na py­tanie, dlaczego oba kierunki objawiły się z taką mocą oraz z czego wynika ich realny potencjał emancypacyjny. Zaś precyzja, z jaką odpowiedzi tej udzielimy, zależy od ujęcia klasowej charak­terystyki współczesnych społeczeństw.

Niniejsza edycja magazynu „MOCAK Fo­rum” służyć ma za antologię będącą wprowadze­niem do analizy klasowej społeczeństwa polskie­go oraz przyczynkiem do analizy globalnej. Jest przewodnikiem po praktykach artystycznych wynikających z intuicji natury klasowej oraz po praktykach kulturowych odmiennych klas spo­łecznych, które poprzez nie utwierdzają własną świadomość, a zarazem stawiają opór nierówno­ściom klasowym. Celem publikacji niniejszego numeru „MOCAK Forum” jest ożywienie socjo­logii sztuki, zaproponowanie ujęcia klasowego jako współbrzmiącego z dynamiką najbardziej żywotnych współczesnych praktyk artystycznych oraz zwrócenie uwagi na klasową orientację sztu­ki najnowszej jako niosącą największy ładunek emancypacyjny spośród artystycznych praktyk kontrhegemonicznych.

Po co sztuka idzie do ludu

Pierwsza ze wspomnianych tendencji objawia się w postaci współpracy artystów z klasą ludo­wą. Może ona przybrać charakter zinstytucjona­lizowany (na przykład działalność Teatru Łaźnia Nowa w Krakowie / Nowej Hucie nastawiona na ciągłe współdziałanie z lokalną społecznością rekrutującą się z klasy ludowej) lub charakter wyrazistych, długotrwałych działań artystycz­nych (np. współpraca twórców z robotnikami ze Stoczni Gdańskiej) i artystyczno-animacyjnych (cykl interwencji Etnografia / Animacja / Sztuka we wsiach południowego Mazowsza koordynowany przez Tomasza Rakowskiego z udziałem między innymi Łukasza Skąpskiego oraz działalność lu­belskiej Pracowni Sztuki Społecznie Zaangażo­wanej „Rewiry”, prowadzonej przez Szymona Pietrasiewicza z udziałem między innymi Arka Pasożyta). Szczególne miejsce na mapie praktyk zorientowanych na współpracę z klasą ludową zajmują działania z byłymi robotnikami i robot­nicami przemysłowymi (na przykład prowadzo­ne przez Jaśminę Wójcik i jej współpracowników w Ursusie) i te dotyczące spuścizny emancypa­cyjnej byłej klasy robotniczej (na przykład perfor­matywne kultywowanie tradycji Rewolucji 1905 roku w Łodzi).

W dyskursie krytycznym, postrzegają­cym sztukę jako przestrzeń interwencji spo­łecznej, powiedzielibyśmy, że współpraca z klasą ludową jest zwrotem w stronę grup defaworyzowanych na rzecz włączenia ich do obiegu społecznego. Analiza klasowa pozwala nam zrozumieć, że klasa ludowa jest dyspo­nentką praktyk kulturowych i wartości, które dziś niosą ze sobą silny ładunek emancypa­cyjny (idzie między innymi o wspólnotowość, solidarność, familiarność, wzajemność, etos pracy, wolność, tolerancję, opór), zaś działa­nie z klasą ludową jest nakierowane na wspól­ną walkę o zuniwersalizowanie się owych war­tości i dyspozycji na rzecz bardziej egalitarne­go i sprawiedliwego społeczeństwa.

Po co artyści stają się pracownikami sztuki

Walki pracownicze i demokratyczne w obsza­rze kultury stały się cechą dystynktywną sztuki minionego pięciolecia. Od powstania Obywatel­skiego Forum Sztuki Współczesnej w 2009 roku, przez strajk artystów z roku 2012, interwen­cje pracownicze i demokratyczne w galeriach i teatrach, ukonstytuowanie się Komisji Środo­wiskowej Pracownicy Sztuki Ogólnopolskiego Związku Zawodowego Inicjatywa Pracownicza oraz powstanie komisji zakładowych w placów­kach kultury, aż po publikacje takie jakCzarna księga polskich artystów1 i numer pisma „Krytyka Polityczna” poświęcony demokracji pracowni­czej w instytucjach sztuki2 jesteśmy świadkami wyłaniania się „nowej niebezpiecznej klasy” – jak głosi podtytuł książki Guya Standinga Prekariat3. Przezwyciężenie kondycji prekarnej jawi się jako najbardziej palące zadanie na drodze ku wspólno­cie społecznej opartej na solidarności, wolności i tolerancji.

I to właśnie kwestia prekarna spaja walki pracownicze i demokratyczne w obszarze kul­tury oraz współdziałanie artystów z klasą ludo­wą. Jak pokazuje Jarosław Urbański w książce Prekariat i nowa walka klas4 kondycja prekarna jest doświadczeniem międzywarstwowym, łą­czącym spory emancypacyjne tak zwanych kre­atywnych sektorów klasy średniej (w tym sztu­ki) ze sporami branż klasy ludowej, m.in. takich jak usługi (w tym opieka, personel sprzątający itp.), branża budowlana oraz logistyka. Trwająca kampania My, Prekariat5 zainicjowana przez Ko­misję Środowiskową Pracownicy Sztuki OZZ IP, mająca na celu połączenie poszczególnych spo­rów pracowniczych w sektorach typowych dla grupy kreatywnej i klasy ludowej, jest przykła­dem społeczno-politycznego zoperacjonalizo­wania kształtowania się prekariatu, możliwego dzięki doświadczeniom współdziałania artystów z klasą ludową oraz walk pracowniczych i de­mokratycznych w obszarze kultury.

Niniejszy numer „MOCAK Forum” stara się od­tworzyć zarysowaną powyżej narrację poprzez teksty odnoszące się do: 1. charakterystyki kla­sowej współczesnych społeczeństw; 2. klasowe uwarunkowania estetyki i gustu; 3. przybliżenie napięć klasowych wyrażanych poprzez sztukę; 4. refleksję nad praktykami kulturowymi klasy ludowej; 5. opis interakcji artystycznych z udzia­łem klasy ludowej (w tym byłej klasy robotni­czej); 6. analizę walk pracowniczych w obszarze kultury oraz 7. konstytuowanie się prekariatu. Bardzo dziękuję autorom i autorkom za ich wkład w powstanie 10. numeru „MOCAK Forum” oraz wszystkim, którzy przyczynili się do jego osta­tecznego kształtu.

 

1 Zob. Czarna księga polskich artystów, pod red. K. Górnej, K. Sienkiewicza, M. Iwańskiego, K. Szredera, S. Rukszy, J. Figiel, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Obywatelskie Forum Sztuki Współczesnej, Warszawa 2015.
2 Zob. „ Krytyka Polityczna” nr 40/41.
3 Zob. G. Standing, Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa, tłum. K. Czarnecki, P. Kaczmarski, M. Karolak, red. nauk. M. Szlinder, słowo wstępne J. Żakowski, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2014.
4 Zob. J. Urbański, Prekariat i nowa walka klas. Przeobrażenia współczesnej klasy pracowniczej i jej form walki, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2014.
5 Zob. www.myprekariat.pl [dostęp: 25.4.2015].